Kazak halkının geleneksel enstrümantal müziği olan küy, yalnızca bir sanat formu değil, aynı zamanda Çarlık Rusyası’ndan Sovyet dönemine uzanan sömürgeci baskı ve trajedilerin ezgisel bir kroniği ve direnişin sembolik sesi olmuştur. Bu müzik geleneği, halkın yaşadığı acıları, kayıpları ve mücadele ruhunu kuşaktan kuşağa aktaran Ozanlık geleneğinin bir koludur.
Çarlık döneminde, 19. yüzyılın başlarında Rus İmparatorluğu’nun Türkistan topraklarını kolonileştirme politikalarına ve dayattığı ağır vergilere karşı küy, açık bir direniş aracına dönüşmüştür. Örnek olarak, Kazak bağımsızlık harrketinin liderlerinden Ozan ve savaşçı Mahambet Ötemisulı, hapisteyken bestelediği “Şilterli Tereze” (Dantelli Pencere) adlı eseriyle üzüntüyü değil, bir cesaret ve mücadele ruhunu ifade etmiştir. Benzer şekilde, Kurmangazı Sağırbayulı’nın “Kisen Aşkan” (Kelepçe Kıran) ve “Türmeden Kaşkan” (Hapishaneden Kaçış) gibi eserleri, sömürgeci baskıya karşı verilen kişisel ve toplumsal mücadelenin bir yansımasıydı. Kazangap Tilepbergenulı’nın, 1891’de uygulamaya konan sömürgeci yönetmeliklere bir tepki olarak bestelediği “Noviy Ştat” (Yeni Yönetmelik) adlı küyü, doğrudan direnişin ve silahlı mücadelenin imkansız olduğu koşullarda haksızlıklara Dombıra’nın ezgisi ile bir karşı duruştur.
Sovyet dönemi ise, bu kültürel mirası sistematik bir şekilde yok etme girişimine tanık oldu. Çarlık politikasını sürdüren Sovyet rejimi, Türk milletini ortadan kaldırmak için dil ve gelenekleri hedef aldı. 20. yüzyılın başlarındaki kültür politikası, özellikle küy geleneğine ve onun taşıyıcılarına karşı acımasız ve hesaplı bir saldırıydı. Yapay kıtlık (Aşarşılık) döneminde tarifsiz acılar yaşandı ve bu trajedi küycülerin eserlerine yansıdı. Äbiken Kasenov, kıtlık sırasında karısını, dört oğlunu ve en sonunda hayatta kalan tek kızını kaybetmiş ve bu derin kederi, bestelediği “Konır” (Kahverengi) adlı küy ile ifade etmiştir. Okap Kabigojin ise ailesini kaybetmesinin ardından bestelediği “Adasksk” (Kaybediş) adlı eseriyle benzer bir acıyı dile getirmiş; bu iki küy dönemde bestelenen ve çekilen nice acıyı anlatan eserlerden bir kaçıdır.
Sonraki dönemde siyasi baskılar o kadar şiddetlendi ki, küy icra etmek veya evde bir Dombıra bulundurmak bile ölüm cezasıyla sonuçlanabilen bir suç haline geldi. Aydınlar, Alaş hareketi üyeleri, yazarlar ve ozanlar hedef alındı. 1930’larda, Abdi Rısbekulı ve Sembek Aydosulı gibi küycüler, sırf küy çaldıkları için ölüme mahkum edildi. Ahmetjan Sarmantayulı, “karşı-devrimci faaliyet” suçlamasıyla tutuklandı ve hapisteyken bestelediği son küyüne, ona hayatına mal olan ceza maddesine atıfla “Elüv Segiz” (Elli Sekiz) adını verdi. Alaş Partisi ile bağlantılı olan başka ozanlar da infaz edildi. Kurmangazı Sağırbayulı’nın öğrencisi olan Jañbırbay, “halk düşmanı” ilan edilip sürgüne gönderildi; kaçıp memleketine döndükten sonra saklanmak zorunda kaldı ve bestelediği son küyü “Koştasu” (Veda)’dan kısa bir süre sonra, ailesine haber verilmeden gizlice defnedildi.
Bu sistematik yok etme politikası sonucunda, sayısız küy unutulmaya yüz tuttu, pek çoğunun ismi siyasi riskten kaçınmak için değiştirildi veya gizlendi. Ozanların Dombıraları susturulmaya çalışıldı, isimleri tarihten silinmeye çaba gösterildi. Ancak, bu karanlık dönemde küy, bir halkın tarihsel hafızasını susturma çabalarına karşı direnen kalıcı bir ses olarak varlığını sürdürdü. Sembek’in “Naz Kosbasar” gibi eserlerin, yerel tarihçilerin ve geleneği gizlice yaşatan yaşlıların gayretleriyle sonraki kuşaklara aktarılması, bu kültürel direnişin bir kanıtı oldu. Böylece küy, Kazak halkının ruhunun, mücadelesinin ve trajedisinin yanı sıra, nihai zaferinin de bir ifadesi olarak tarihteki yerini aldı. Bugün Türkistan Bozkırlarında Kazak Türkleri Dombıra, Kopuz, Sıbızgı ve Şañ Kopuz (Ağız Kopuzu) ile küy çalma geleneğini halen sürdürmektedirler.
Bu ve bunun gibi nice detaylı bilgiye; yönetmenliğini Ännas Bağdat’ın yaptığı, akademik ve uzman kişilerin katkısıyla hazırlanan “Şecereli Kulak Küy” belgesel serisi ile ulaşabilrisiniz. Kazak Türkçesi ile çekilen belgeselin bağlantı adresi aşağıdadır:
https://youtube.com/@qulaqkui?si=xtgu991P8p_cc6s0
